Shqip
Play with Crossword
FLASH NEWS

Albanian Literature Festival/ Rudolf Marku in an interview with high school graduates: Literature is spiritus mundi...

2025-04-28 12:03:52 / JETË ALFA PRESS

Albanian Literature Festival/ Rudolf Marku in an interview with high school

Invited to the Albanian Literature Festival, held on April 18-20 in Shëngjin, Lezhë, the poet, novelist, essayist, translator of world poetry into Albanian, Rudolf Marku, held a conversation with young people from the literary circles of Albanian high schools.

The writer comes to a different story about books, literature, the secrets of creativity, the magic of reading and communication.

When was the first moment, apart from the drafts, which was a classic scheme of scholarship, that you had the idea to write a poem, a story, something literary? When was the first clue?

First, I want to say that I am glad to be with you! I have had many occasions to communicate with my readers. I enjoy talking to people your age and I would encourage you to ask questions as provocatively, as badly as possible. When a person asks, he does not ask to discover the other. In an unconscious way, the questioner introduces himself.

It usually starts with poetry. Surprisingly for me, the first one was a poem, influenced by reading. Like every writer in the world, I started with reading. I think that the first impulse to write comes from books. Since the age of 10, I have had my own library. I had extraordinary impressions from reading Mark Twain's books, "The Adventures of Huckleberry Finn" and "The Adventures of Tom Sawyer", from the books of Daniel Defoe or Jonathan Swift, "Gulliver's Travels".

My first poem was about a person's ocean voyage, whose shipwrecked and landed on an island. More or less a variant of Robinson Crusoe, expressed in verse, created subconsciously. I was 11-12 years old. I gave it to my literature teacher, who didn't say a word. He apparently lost it. That was my first contact with writing but also with literary criticism.
I was lucky to have another teacher later, who during class said explicitly: "I remember, my students, my children, my teacher Ndre Mjeda." I was surprised. My teacher had been Ndre Mjeda's student, who seemed so distant in time to me.

I later realized that there is only one person between us and history. We are not very far from history. Over the years, when I was invited to a German university, I noticed that those who were ministers of the German states or the federal government would sit around a professor like little toads. When he finished, I asked my companion: “Who was this?” He told me: “He is the inventor of the computer.” It was Konrad Zuse. After he finished, he came over and shook our hands. “Where are you from, sir?” he asked me. I replied that I am Albanian.
“Do you know that this is the first time I have met an Albanian,” he said.
And I replied: “It is the first time for me to meet a computer inventor, too.”

Unë kam një fotografi me shpikësin e kompjuterit, që ishte takuar gjithashtu disa herë me Hitlerin, i cili ishte i interesuar për kompjuterat.
Tolstoi, autori i “Lufta dhe paqja”, “Ana Karenina”, ka qenë një nga shkrimtarët më të mëdhenj që ka letërsia botërore. Po të kisha qenë unë me biografi të mirë dhe të kisha shkuar në Bashkimin Sovjetik për studime në 1972-shin, do të kisha takuar djalin e fundit nga 12 fëmijët që Tolstoi ka pasur me Sofian, gruan e tij. Edhe pse Tolstoi mund të na duket jashtëzakonisht i vjetër, në fakt historia është shumë afër me ne. Prandaj në poezinë time ka një rëndësi shumë të madhe sensi i historisë.

Kur kam qenë fëmijë i vogël, 6-7 vjeç, shkonim në kodrën e Kalasë së Lezhës, e cila ishte e mbushur me gërmime arkeologjike. Gjeja monedha të Filipit VIII të Maqedonisë. Atëherë ishte një njeri që shiste akullore, i cili e kishte emrin Buda, si Buda i famshëm i Indisë dhe Kinës. Me monedhat e varreve arkeologjike, dhe ngaqë ai nuk shihte mirë, shkonim dhe i blinim akullore. Kjo ka një simbolikë shumë të bukur. Dukej sikur monedhat e lashtësisë ishin moneta corrente. Ishin monedha që njiheshin ende në kohë. Dukej sikur Lezha ishte ende pjesë e Perandorisë Romake apo të perandorisë së Filipit.

Deri në moshën tuaj, njeriu nuk arrin me ta kuptojë sensin e historisë. Duket si diçka abstrakte. Karakteristikë e Lezhës është sensi i historisë. Shtëpia ime ishte vetëm 300 metra larg varrit të Skënderbeut. Mësuesi i Fizikës na linte takim të xhamia e Lezhës në orën 1 të natës. Ngjiteshim në minare, hidhnim trupa dhe provonim gravitetein. Formulat e Njutonit na i shpjegonte nga xhamia.
Ishte një fëmijëri e mrekullueshme që të zhvillonte fantazinë e të lidhte me historinë.

Ju keni qenë pjesë e Shkollës Poetike të Lezhës. Si lindi ky emër?

Lindi vetvetiu. Gjithmonë ka disa emërtime gjeografike. Në Angli është Shkolla Poetike e Liverpulit e përbërë nga tre autorë, bashkëkohës të mitë, të Preçit dhe Gjetjes. Janë Adrian Henri, Roger McGough and Brian Patten. I kam përkthyer unë për herë të parë në gjuhën shqipe, në 1986-ën. Emri i tyre është më tepër emërtim gjeografik sesa estetik.
Kishte një grup që shkruante në Lezhë, një në Tropojë. Por kjo e Lezhës njihej më tepër. Dukej se shkonte përtej bashkimit gjeografik Autorët e Lezhës shkruanin diçka tjetërsoj. Kishte një lloj veçorie brenda kufijve estetikë të botimeve që kishte në atë kohë, ishte një mënyrë tjetër e të shkruarit.
Ndonjëherë njerëzit e përdornin emërtimin tonë në mënyrë cinike dhe pezhorative. Fakti që ky term mbijetoi, tregon se kishte diçka të vërtetë. Jo në kuptimin e kërkimeve formaliste estetike, por kishte një veçori që dallohej prej të tjerëve. Nuk mund të thoshe Shkolla e Shkodrës apo e Vlorës.

Në atë kohë Lezha ishte kryeqendër nga pikëpamja e krijimtarisë. Shkodra mundohej ta shihte Lezhën si provincë. Në fakt, nga pikëpamja letrare, Shkodra ishte një provincë në krahasim me Lezhën. Aq sa unë thosha me ironi se, kur një njeri ishte zhdukur nga pamja dhe pyesnin çfarë u bë me filanin që se kemi parë, unë përgjigjesha: “Ka dy arsye, ose ka vdekur, ose ka shkuar në Shkodër”.

Çfarë këshille keni për të rinjtë e pasionuar pas letërsisë?

Këshilla nuk jap se nuk dua ta pranoj që jam gjysh e jap këshilla. Por më bëhet qejfi jashtëzakonisht nëse ka njerëz që janë të pasionuar pas letërsisë sot e kësaj dite, në kohën e elektronikës. Është diçka që të jep shpresë. Unë jetoj në Londër dhe shkoj ndonjëherë në një kafe në High Street Kensington dhe shoh një çift të moshës suaj.

I shoh dhe gëzohem që janë një çift, djalë e vajzë. Iu lumtë nëse kanë ikur nga shkolla për të qenë me njëri-tjetrin. I quaj Romeo dhe Zhuljeta. Por pasi rrinë ca, nxjerrin secili telefonin dhe nuk flasin me njëri-tjetrin për gjysmë ore. Si ka mundësi? Në moshën që duhet të griheshin me fjalë, ata heshtin? Ky është një mjerim i madh i kulturës teknologjike, shkatërrim i komunikimit mes qenieve njerëzore.

Magjia e letërsisë është magjia e komunikimit me disa personazhe fiction, që janë më realë sesa realiteti. Nëse do të më pyesësh cili është dallimi mes letërsisë dhe politikës, apo mes politikës dhe artit, unë të them se politikani, edhe në rastet shumë të rralla kur thotë një të vërtetë, e vërteta e tij është një gënjeshtër. Sot është e vërtetë, nesër është një rrenë. Jeta e kthen në rren.
Shkrimtari thotë një rrenë, sepse thotë një fiction, e përmes saj thotë të vërtetën e përjetshme. Ky është dallimi jashtëzakonshëm mes letërsisë dhe politikës. Nëse je entuziast leximin, ti mban gjallë magjinë e komunikimit. Prandaj, do iu thosha faleminderit atyre që kanë këtë pasion.

Cila është ajo vepër që keni shkruar me besimin se të tjerët do ta gjejnë veten, por thellë- thellë keni qenë skeptik dhe jo i bindur për të?

Unë në asnjë vepër nuk kam qenë skeptik. Asnjë shkrimtar në botë nuk ka shkruar një vepër për të cilën ka qenë i bindur se nuk është një vepër e mirë. Sepse nëse është i bindur për këtë, nuk e shkruan. Ai që ka vetëdije sado minimale për veprën e vet. Prandaj, çdo vepër që kam shkruar, e kam bërë me bindjen se po shkruaj një vepër të mirë.

Është një parim që e thotë filozofi Frederik Niçe: Pasi mbaron veprën, shkrimtari mbyll gojën dhe lë veprën të flasë. Unë nuk jam ndër ata shkrimtarë që ka qejf me shpjegu veprën e vet. Veprat duhet të flasin vetë. Ato që unë kam shkruar, kanë vlerat e tyre. Vepra e një shkrimtari matet me veprat më të arrira që ka letërsia. Shekspiri ka majat dhe ultësirat e veta. Edhe vepra e shkrimtarit ka një reliev gjeografik.
Shoh shkrimtarë që flasin për orë të tëra për veprën e tyre. Qoftë edhe për dy fjalë, autori duhet të skuqet.

A ka pasur ndonjë vepër arti apo film që ju ka frymëzuar për të shkruar një roman?

Jo, nuk ka pasur. Influenca e leximeve është e pranishme në nënvetëdijen e shkrimtarit, por jo se unë lexoj një vepër dhe do të bëj një të ngjashme me të. Nuk do të kishte sens.

Ju jetoni në Londër. A gjeni veten të integruar në poezinë, letërsinë apo në rrethet letrare angleze. A mund të gjeni një vend në letërsinë shqipe jashtë vendit si Martin Camaj, Ernest Koliqi në Itali, Ndre Mjeda në Poloni dhe Kadareja në Francë?

Në radhë të parë duhet të shpjegojmë se çfarë kuptojmë me integrim. Ti mund të jetosh në fshatin më të humbur dhe je i integruar me letërsinë botërore. Nuk është e domosdoshme të jetosh në një vend dhe të jesh i integruar atje. Unë nuk kam jetuar në Rusi, por më tepër e ndiej veten me shkrimtarët e mëdhenj rusë sesa me ata anglezë. Nuk është zhvendosja gjeografike që të integron.

Letërsinë angleze unë e kam njohur shumë më mirë kur kam qenë në Lezhë. Dija anglishten dhe qysh në 1979-ën unë kam lexuar James Joyce. “Të vdekurit” është një novelë që është bërë disa herë film nga regjisorët më të mëdhenj të botës. Unë e kam përkthyer natën e Vitit të Ri, në 1979-ën. Tani që jetoj në Londër nuk e kam lexuar më këtë autor, sepse duhet të lexoj vepra të tjera.

Ju thatë Ndre Mjeda në Poloni, por çfarë influence ka vepra e tij në poezinë polake? Absolutisht asnjë gjë. Dyshoj nëse Mjeda e ka njohur Adam Mickiewicz, poetin më të madh polak. Mjeda ka jetuar në Spanjë dhe ka një ide se poezia “Andrra e jetës” mund të ketë një ndikim nga poezia e Lopez, poetit të famshëm. Jam pak i dyshimtë për këtë, pasi e njoh mirë si autor, duke qenë se kam bërë temën e diplomës për të.
Koliqi ka jetuar në Romë. Ka qenë i ndikuar nga letërsia italiane kur ka jetuar në Shkodër. “Tregtar flamujsh” ka ndikime, për mendimin tim, nga Luigi Pirandello.
Ti mund të jetosh në një shpellë dhe komunikon me të gjithë botën. Sepse letërsia është shpirt. Shpirtrat komunikojnë në distancë. S’kanë nevojë për afërsi, ndalesa gjeografike apo gjuhësore.

Po sjell një rast. Në kohën kur shkruan Pjetër Budi, në Francë është një poet troubadour, një nga poetët më të mëdhenj që ka Europa, Francois Villon. Në këtë kohë, ata shkruajnë një poemë të ngjashme. A ka mundësi që Pjetër Budi ta ketë njohur poetin francez? Asnjë shans nuk ka pasur, sepse ai ishte një poet vagabond, që akuzohej për vrasje. Në momentin që e çuan në gijotinë i erdhi falja. Atëherë si ka mundësi ky komunikim midis tyre? Është komunikimi i shpirtit, spiritus mundi thuhet në latinisht. Është shpirti i botës që ekziston edhe komunikon.

Po kështu edhe rasti i Pjetër Bogdanit. Ai shkruan për Sibilat. Në atë kohë Mikelanxhelo është duke bërë Sibilat në muralet e Vatikanit. A ka ndonjë pikë takimi mes Mikelanxhos dhe Pjetër Bogdanit? Natyrisht që jo! Janë pikat e takimit të shpirtit, të frymës së botës. Dashur pa dashur komunikon me disa njerëz që nuk i njeh dhe nuk të bie rasti t’i njohësh.

I'll give you another case. Two sisters during World War II were looking for each other. One of them is adopted by an American family and goes to America, the other remains in England. During the war, their parents are killed, the sisters only know about their existence but not their location. After 40 years, they manage to find each other. They decide to meet in London and an experiment was done with them. After the meeting, they were put in separate rooms and asked to write down their feelings. They had written the same things word for word. Why does this happen? It is spiritus mundus.

I don't say it, science says it. The deeper you get into science, the more you encounter things that seem mysterious to you. I am very inclined to listen to science. My son has graduated in Mechanical Engineering and I get the greatest pleasure when I communicate with him about mathematics and physics.

Do you feel more appreciated outside Albania than you are in your own country?

No, I am neither overrated nor underrated. A person has a real sense of who they are and does not expect to be overrated or underrated. It is enough to know who you are and that is the most important thing. It is not important what is said about you, but that you know who you are and focus on what you are.

If you could go back to the beginning of your career, would you do anything differently?

Absolutely not. If I changed you, I wouldn't be myself. The thing I don't like is not being myself. In fact, mistakes are what give it the greatest flavor. They often say what mistakes you will fix? Do you know what mistakes are?
In laboratories, there is sanitary water that has no germs. Try to drink it and you will see that it has no taste, because they have removed the germs. That's how life is. It is mistakes that give flavor to human life. Don't have any regrets about the mistakes you have made!

If you could only take one book with you, what would it be?

The book I would like to have with me is “The Odyssey”. This work has put the DNA of all world, European literature. There is no work of world literature that does not have a little bit of Odyssey. Let’s take “Don Quixote”, what is it? It is the Odyssey. Don Quixote takes his horse, takes a tour of his village and returns home. “Gulliver’s Travels” is again a journey. “The Odyssey” is the most vital work that the human mind has managed to create.

What is that work, that theme, that narrative that you came across somewhere and said: "Too bad I didn't write it"?

When I read a work, I admire those techniques. Reading a writer is beyond reading a reader. That's why I'm interested in seeing what techniques the author uses. In this regard, every author teaches you something you didn't know.

What is the work you wish you hadn't written or that you would have chosen for the better?

The work that I would single out and that I call my best book is "The Three Divorces of Mr. Viktor N."

Happening now...

Want to read more news

ideas

top

Alfa recipes

TRENDING

services

  • POLICE129
  • STREET POLICE126
  • AMBULANCE112
  • FIREFIGHTER128