Lajme flash
Ç’është Filozofia?
29 Tetor 2023, 15:18 / MISTERE&KURIOZITETE
ALFA PRESS
Është vështirë të përkufizohet filozofia, e aq më tepër kur kihet parasysh që filozofët ndërmjet vete nuk ranë kurrë në dakord se çka mund të ishte kjo disiplinë kaq e pakapshme.
Nga fjala greke kuptojmë që ajo është dashuri për mençurinë, por ky përcaktim nuk thotë asgjë konkrete për filozofinë siç e praktikojnë filozofët. Nuk thotë asgjë konkrete për dallimin mes filozofisë dhe sofizmit, apo praktikave tjera të dijes.
Disa filozofë thanë filozofia është ajo që filozofët bëjnë kur mirren me filozofi. As ky shpjegim nuk na ndihmon ta kuptojmë filozofinë. A do të thotë kjo që çdo gjë që bëjnë filozofët është filozofi? Intuitivish e kuptojmë që një qasje e tillë çon në qorrsokak.
Duhet të ekzistojë një kriter për të na ndihmuar që të tërheqim vija dalluese mes filozofisë dhe veprimeve jofilozofike të filozofëve.
Pastaj, si mund ta dimë çka është filozofia nëse e vetmja mënyrë për ta përkufizuar atë është që ta dimë fillimisht se kush është filozof. Problemi i shtruar në këtë formë është si problemi i pulës dhe vezës: veza apo pula erdhi më parë?
Pavarësisht këtyre problemeve kjo qasje është qasja më adekuate sepse filozofinë arritëm ta kuptojmë si ligjërim të veçantë vetëm pas praktikës së Sokratit dhe Platonit. Para tyre ajo nuk ekzistone në formën që do të marrë në ligjërimet e tyre.
Filozofia pra njihet përmes filozofëve, dhe si rrjedhojë, ka po aq filozofi sa ka filozofë. Filozofia e Platonit ndryshon nga ajo e Aristotelit, nga ajo e Kantit, nga ajo e Hegelit, dhe e Niçes.
Të gjithë janë filozofë por filozofitë e tyre janë krejtësisht të ndryshme. Në disa raste madje ajo ndryshon aq shumë saqë disa filozofë refuzojnë ta njohin njëri tjetrin si filozofë të vërtetë. Kështu ndodhi me filozofinë e Niçes, Derridas e shumë të tjerëve.
Ngaqë filozofia nuk ka metodë të veçantë dhe objekt të veçantë të studimit secili filozof është i lirë ta përkufizojë filozofinë në mënyrën se si ai apo ajo e sheh të arsyeshme.
Por ajo që unë mendoj është e përbashkët për të gjithë filozofët është përdorimi i arsyes në mënyrë kritike dhe domosdoshmëria e arsyetimit të problemeve që ajo shtron përmes arsyes.
Madje edhe filozofët që kërkuan ta suspendojnë dhe dekonstruktojnë arsyen ligjëruan mbi këtë problematikë duke e përdorur arsyen si armë kritike.
Mënyra dhe metodat e arsyetimit mbeten dytësore në raport me rolin që arsyeja merr në ligjërimet filozofike.
Filozofia sot pra mund të njihet përmes traditës që ajo ka krijuar, përmes ligjërimeve që ka kanonizuar, dhe përmes njerëzve që vijnë nga ajo traditë dhe i kontribojnë asaj tradite.
Filozofia është ajo traditë diskursive që filloi me para-Sokratikët dhe vazhdon duke ruajtur lidhjet e saja, në një mënyrë apo tjetër, me themeluesit e saj.
Filozofia, ndryshe nga disiplinat tjera humaniste, formon dhe ushtron arsyen në kryerjen e detyrës së saj, dhe mbron të drejtat e saj kundër shkeljeve të jashtme.
Nga shoqëria, nga mediat, nga shkollat, nga familja, etj, mësojmë për gjëra praktike, për botën, për shoqërinë, për Perëndinë, për vetveten, e kështu me radhë.
Ato megjithatë nuk na mësojnë se si duhet të mendojmë në mënyrë korrekte, si ta përdorim mendjen si kritikë, si një çekiç për të thyer gjërat që nuk qëndrojnë në shqyrtimin kritik të arsyes. Kuptohet, të gjitha fushat e dijes përdorin një lloj të menduari bazik filozofik.
Por përdorimi kritik i arsyes nuk i vjen natyrshëm njeriut. Atij i vjen më natyrshëm ta ndjek turmën, kopenë, traditën, shoqërinë, zakonin, ligjin, dhe, kur është i dobët dhe ka frikë, të fuqishmin.
Asnjëra nga këto nuk i kërkon, dhe rrjedhimisht nuk e mëson, ta përdorë arsyen si armë kritike.
Kjo është jashtë interesit të tyre. Ai duhet të ushtrohet për ta përdorur arsyen në formë kritike. Ai duhet të iniciohet në të menduarit filozofik. Pse? Sepse vetëm përmes përdorimit kritik të arsyes ai e ushtron vokacionin e tij si qenie e lirë.
Filozofia është ligjërim historik i arsyes që përpiqet ta interpretojë dhe formojë njeriun dhe botën njerëzore nga pikëpamja e arsyes së kulluar. Këtë ajo e bën duke shtruar pyetje (p.sh., “si duhet të jetojë një qenie e lirë që posedon arsye?”; “pse një qenie e lirë dhe racionale si njeriu duhet të jetojë sipas rregullave që vetëm qeniet e lira si ai mund t’i konceptojnë dhe pranojnë?”) dhe duke i kërkuar njeriut të bëhet i denjë për lirinë dhe natyrën e tij racionale.
Shkenca pyet si funksionojnë gjërat. Ajo përpiqet të kuptojë logjikën se si gjërat vijnë në ekzistencë dhe si vazhdojnë të veprojnë. Ajo triumfon në njohjen e rendit natyror, në parashikimin dhe zgjidhjen e problemeve.
Njeriu mund të jetojë një jetë të tërë dhe të lumtur thjesht duke përdorur shkencën pa patur nevojë për filozofi për të kuptuar diçka që ai e kupton shkencërisht. Ndoshta jeta e tij do të ishte e cekët dhe një dimensionale, por duke gjykuar nga standardet materiale, mund të ishte një jetë e lumtur.
Shkenca shpjegon natyrën ashtu siç ajo është e jo si do të i pëlqente njeriut. Suksesi i saj varet pikërisht nga metodologjia e saj e cila nuk i jep vend të posaçëm njeriut. Njeriu si çdo gjë tjetër është pjesë e natyrës dhe është në interesin e tij ta kuptojë natyrën përreth në mënyrë të paanshme.
Çdo anim (ideologjik, fetar, ekonomik…) kah njeriu e shtrembëron dhe dëmton jo vetëm shkencën por njeriun dhe qytetërimin e tij. Në shkencë e vërteta ka peshë të pakrahasueshme, dhe interesi i tij qëndron pikërisht në pranimin e të vërtetës ashtu siç ajo shfaqet para tij.
Shkenca është e suskseshme sepse asaj nuk i intereson ideologjia dhe besimet e njeriut.
Përmes shkencës i është bërë e mundur njeriut të ngrihet mbi veten si asnjëherë më parë, sepse herëve tjera, kur ai sodiste universin, ai përherë e bënte këtë, qoftë në art, qoftë në fe, e qoftë madje edhe në filozofi (deri me ardhjen e Kantit) duke e vënë njeriun në qendër të universit, duke i kërkuar universit t’i plotësojë qejfet e tij.
Ata e kontemplonin universin por nuk e abstrahonin veten nga kjo soditje kështu që detyrimisht soditjet e tilla ishin jo të kulluara; ato nuk reflektonin natyrën ashtu siç ajo ishte por ashtu siç ata e shihnin dhe e dëshironin.
Shkenca përherë të parë përmes metodës së saj do ta ndajë njeriun nga universi dhe ajo do ta vëzhgojë universin sikur njeriu të mos ishte prezent në të.
Shkenca, pra, më shumë se çdo qasje tjetër i afrohet perspektivës gjithëpërfshirëse të Zotit, dhe këtë e ka arritur vetëm pasi e ka larguar njeriun nga ndërhyrja e tij në metodologjinë shkencore.
Nga kjo nënkuptoj që interesat e njeriut shërbehen më së miri përmes agjentëve që qëndrojnë neutral në raport me dëshirat dhe nevojat e njeriut.
Me fjalë tjera, e vërteta është shërbëtorja më e denjtë e njeriut sepse ajo nuk synon t’i shërbejë askujt, por që njëkohësisht shërben si parim normativ për drejtimin e aktivitetit dhe besimit të njeriut.
Këtë mësim nga filozofët do ta mësojë më së miri Kanti i cili edhe arsyen praktike do ta sajojë të tillë që ligji moral shfaqet pikërisht si ligj neutral dhe universal i arsyes që i shërben njeriut më mirë se ligjet tjera partikulare të bazuara në përmbushjen e nevoja dhe dëshirave të çastit.
Në këtë kuptim, filozofia si ligjërim i arsyes është më afër shkencës se fesë dhe artit. Arsyeja kërkon ta formojë njeriun të tillë që e vërteta funksionon si normë për rregullimin e jetës private dhe asaj shoqërore.
Shkenca është kështu jashtëzakonisht e suksesshme në shpjegimin dhe përmbushjen e nevojave tona fizike. Por shkenca mbetet neutrale në çështjen e vlerave. Nuk ka rëndësi për të nëse eksperimentet bëhen në kafshë, në njerëz ose në natyrë.
Shkenca sigurisht ka vlera, por këto vlera vijnë nga jashtë, ose ato zhvillohen nga praktika e saj, por ato nuk janë pjesë e kanonit të saj.
Shkenca thjesht nuk pyet pse. Shkenctari si njeri shtron pyetje të tilla. Feja shtron pyetje të tilla. Filozofia shtron pyetje të tilla. Arti deri në një masë të caktuar po ashtu shtron pyetje të tilla.
Në këtë kuptim, filozofia është më shumë si feja dhe arti sesa si shkenca. Filozofia nuk e shpjegon botën. Nuk mund të shpjegojë botën sepse nuk është detyrë e saj dhe nuk posedon mjetet adekuate për të kryer një detyrë të tillë.
Por, megjithatë, ajo ka vlerë njohëse (kognitive). Por njohja e saj është diçka si vlerat kognitive të emocioneve: lidhja jonë emocionale me botën është gjithashtu lidhje kognitive.
Pa emocionin e frikës dhe të neveritjes, për shembull, as nuk mund të mbijetojmë. Lidhja jonë emocionale me botën është mënyrë e njohjes së botës, por bota përmes dioptrisë emocionale nuk është atje jashtë por këtu brenda neve.
Filozofia ka vlerë njohëse sepse shtron pyetje kognitive. Pse këtë dhe jo atë? Pse kështu e jo ashtu? Filozofia kërkon arsyetim intelektual. Këto megjithatë nuk janë pyetje shkencore.
Nuk po pyetet se si funksionon ky (x). Por pse ky (x) duhet të funksionojë kështu. Edhe kur filozofia shtron pyetje të ngjajshme me ato të shkencës, pyetjet e saja nuk janë deskriptive, por normative.
Jo si jeton njeriu, por si duhet të jetojë njeriu dhe pse duhet të jetojë ashtu siç sugjeron filozofia, janë pyetje të vërteta filozofike. Në këtë kuptim, filozofia është disiplinë thellësisht humane.
Ndryshe nga shkenca që synon të shpjegojë universin pavarësisht njeriut në të, fusha e filozofisë është e ngushtë dhe e vogël.
Ajo merret vetëm me qeniet njerëzore. Universi njerëzor është totaliteti i gjithë asaj që ajo mund ta thotë me sens. Kështu, në një kuptim të caktuar, ajo në mënyrë a priori përjashton pyetjet për qëllimin e ekzistimit të universit dhe disa pyetje të tjera të ngjajshme i konsideron të pakuptimta.
Pse ka një ligj graviteti? Sepse pra funksioni i saj shpjegon qëllimin e saj. Pse lind dielli në lindje dhe perëndon në perëndim? Këto janë, nga pikëpamja filozofike, pyetje absurde, lojëra me fjalë, sepse pasi ta kuptosh se si një ligj i caktuar natyror funksionon nuk ka kuptim të pyesësh pse funksionon ashtu.
Nga pikëpamja filozofike, këtyre çështjeve nuk u nevojitet pse-ja filozofike dhe si-ja normative. Ato thjesht janë. Pse dita ka 24 orë dhe jo 25? Nuk ka rëndësi.
Ajo që duhet të dimë është se ka 24 dhe jo 25 orë në ditë. Tani, feja apo arti mund të spekulojnë rreth këtyre pyetjeve, por filozofia nuk ka asgjë për të thënë që mund t’i ndriçojë këto pyetje.
Ajo i konsideron pyetje të gabuara, për të mos thënë pyetje pa sens, sepse pyetjet e tilla tregojnë se nuk kemi kuptuar shpjegimin natyralistik të dhënë nga shkenca.
Por në universin njerëzor ka pyetje kuptimplota filozofike që kërkojnë përgjigje filozofike ose, të paktën, ndriçime filozofike.
Filozofia bazohet vetëm në arsye dhe vetëm arsyeja mund të zgjidhë mosmarrëveshjet filozofike.
Por siç kemi mësuar nga historia e filozofisë, pyetjet e tilla mbeten po aq të pazgjidhura sot sa edhe kur u shtruan nga Sokrati dhe Platoni, dhe nga mendimtarë lindorë para tyre.
Ndoshta më lejohet të bëj një digresion të shkurtër për ta qartësuar një ekuivok rreth kuptimit të zgjidhjes së problemeve filozofike.
Kam përshtypjen se shumë nga ne, nga pamundësia, paragjykimet, apo nga përtacia intelektuale, të mësuar nga mënyra praktike e jetës presim që edhe problemet filozofike të kenë zgjidhje të veçanta.
Në fushat tjera të dijes, kur haset një problem kërkojmë që ta zgjidhim problemin fillimisht duke e kuptuar e pastaj ndoshta edhe duke ndërhyrë praktikisht në të.
Problemet paraqiten si anomali, si devijime nga norma. Në filozofi nuk ka diçka të ngjajshme me këtë procedurë. Nuk ka progres në këtë formë.
Por megjithatë edhe filozofia bën progres duke i përmirësur keqkuptimet e saja, duke i hedhur paragjykimet historike të arsyes, dhe duke i korrigjuar dështimet e arsyes në rrugëtimin e saj historik.
Por problemet që i shtron nuk i shtron si probleme që kanë nevojë për zgjidhje të ngjajshme me ato të sferave tjera.
Nuk i shtron as si devijime, as si probleme teknike, as si probleme teorike por si probleme praktike të arsyes, pra si probleme të njeriut që nuk mund të kenë zgjidhje teknike, shkencore, e kështu me radhë.
Problemet filozofike pra nuk janë probleme në kuptim të anomalive në shkencë dhe devijimeve nga normat në sferat tjera, edhe pse devijime të tilla ndodhin vazhdimisht, në formë të keqkuptimeve, keqinterpretimeve, e kështu me radhë.
Por këto devijime janë pjesë e vetë shtrimit të problemit.
Devijimet lindin në momentin e shtrimit të problemit. Filozofia i shtron çështjet si probleme të arsyes, i shtron normat si probleme të saj, e jo si devijime nga ndonjë normë e dhënë nga ndonjë burim jashtë arsyes.
Nuk ka përgjigje dhe zgjidhje përfundimtare në filozofi. Nuk mund të thuhet që problemi i drejtësisë, për shembull, zgjidhet një herë e përgjithmonë.
Filozofia është shumë e ndjeshme ndaj konteksteve të ndërveprimit të saj dhe e kufizuar domosdoshmërisht nga perspektivat historike dhe shqetësimet e njerëzve në kohë dhe hapësirë.
Kjo është arsyeja pse problemet filozofike duhet të rishikohen vazhdimisht. Është pjesë e arsyetimit të vetë praktikave tona: Pse bëjmë gjëra të caktuara? Pse bëjmë luftë? Pse u bindemi autoriteteve politike? Pse mësojmë filozofinë? Si duhet të jetojmë?
Ne bëjmë të gjitha këto gjëra, sepse jemi më shumë se vetëm përbërje biologjike dhe kimike.
Ne jemi kafshë që kërkon infinitin dhe të pakushtëzuarën, që kërkon të justifikojë në mënyrë normative veprimet e tij dhe kontrollon epistemikisht besimet e tij për falsitet.
Është kundër dinjitetit tonë racional të besojmë diçka sinqerisht që ne e dimë nuk është e vërtetë. Ne nuk mund të besojmë sinqerisht dhe me vetëdije të plotë në gënjeshtra.
Nëse e dimë që diçka është e rremë atëherë ne nuk e besojmë atë. Dinjiteti racional nuk i toleron këto paturpësi. Është vetë-poshtëruese.
Prandaj, është e rëndësishme të sigurohemi që të mos bëhemi viktima të paragjykimeve dhe besimeve të rreme.
Filozofia është kështu një disiplinë reflektuese e cila buron nga premisa se qeniet njerëzore janë qenie të lira e racionale dhe e vetmja mënyrë e denjë për të jetuar për një qenie të tillë është një jetë e drejtuar nga drita e arsyes.
Të tjerët kërkojnë nga ne që t’i arsyetojmë veprat tona, sikur që të tjerët janë të obliguar të na japin arsyetimet e tyre për veprat e tyre.
Këto arsye duhet të përçohen në një gjuhë racionale pasi racionaliteti supozohet të jetë tipari i përbashkët i qenieve njerëzore.
Ne kërkojmë arsyetim nga njëri-tjetri, sepse ne të gjithë pranojmë se veprimet e atyre që ndikojnë jetën tonë, sidomos ato që kufizojnë lirinë tonë, duhet të arsyetohen dhe e vetmja arsye që kësaj kërkese i jep kuptim është racionaliteti dhe liria e qenies tonë.
Duke pasur një konceptim të lirisë dhe racionalitetit si pjesë përbërëse e qenies njerëzore, ne jemi të predispozuar të kërkojmë arsye dhe arsyetime nga të tjerët dhe t’u japim atyre kur ata e kërkojnë atë prej nesh.
Kjo është detyrë morale, diçka që ia kemi borxh njëri tjetrit për shkak të faktit të natyrës tonë racionale.
Në mungesë të këtij koncepti, fuqia (forca) do të ishte koncepti tjetër normativ që do të drejtonte sjelljen e njeriut. Por fuqia është i papërshtatshëm si koncept normativ.
Nuk mund ta bindë tjetrin në posedim të arsyes dhe lirisë që ai duhet t’ia dorëzojë ato më të fuqishmit vetëm pse ai është më i fuqishëm dhe ka dëshirë të dominojë.
Ai ka nevojë për arsyetime dhe nëse këto arsyetime nuk janë të pranueshme për të gjithë në rrethana të ngjajshme përkatëse atëherë ai nuk ka asnjë arsye për t’u bindur.
Ndonjëherë një arsye e gabuar mund të zëvendësojë një arsye të vërtetë dhe kjo mund të mos zbulohet për dekada apo edhe shekuj të tërë.
Një formë e jetesës bëhet normale dhe në këtë mënyrë mbulon shumë zona gri të padrejtësisë (politike, sociale, epistemike etj.)
Mund t’u marrë njerëzve shumë kohë që të kuptojnë se ajo që praktikojnë është e gabuar dhe duhet të ndryshohet. Por ndryshimi duhet të paraprihet nga teoria, nga një ndërmarrje kritike filozofike.
Kjo bëhet më mirë nga filozofia, sepse filozofia nuk njeh autoritet më të lartë se arsyen dhe nëse arsyeja nuk është e kënaqur me mënyrën se si gjërat janë ajo vë në lëvizje një sërë pyetjesh që do të prishin balancën e normales.
Filozofia natyrisht nuk do të ndryshojë vetë status quo-në. Ajo thjesht kërkon të na bëjë të vetëdijshëm se ekziston një mundësi tjetër dhe se realiteti aktual nuk është i pranueshme për arsyen, domethënë për qeniet e lira njerëzore.
Në këtë kuptim ndoshta filozofia është më afër artit se fesë, sepse pasi që feja të deklarojë ndonjë të vërtetë të caktuar ajo nuk e ndryshon më atë dhe kërkon që njeriu, nëpërmjet interpretimit, t’i përshtatet asaj.
Filozofia nuk ka siguri të tilla dogmatike. Ka disa ligje, disa supozime themelore që filozofia zbaton, por asgjë tjetër nuk është shkruar në gur./Alfapress.al
Po ndodh...
Shtetet e Bashkuara duhet të largojnë Edi Ramën
Nga Erl Kodra
ide
top
TRENDING 
shërbime
- POLICIA129
- POLICIA RRUGORE126
- URGJENCA112
- ZJARRFIKESJA128